AZƏRBAYCAN DİLİNİN RİYAZİ YÖNÜ

İstədim başlığı “Türkcənin Riyazi Yönü” olaraq qoyum ancaq Türkcə deyəndə Türkiyə Türkcəsi başa düşüldüyü üçün “Azərbaycan Dili” dedim. Ancaq Türkcə, bütün Türk soylu toplumların dilinin ortaq adı olduğundan və hamısında bir qural-qayda işlədiyindən yazının ardıcıllığında “Türkcə” sözünü işlədəcəm.

Türkcədə bir sözün çoxlu anlamları ola bilməkdədir. Örnəyin “çıxmaq” sözü Türkiyədə 56 ayrı anlamda işlədilir. Bu anlamları sözün cümlədəki yerinə görə özümüz başa düşürük. “Yeməyə çıxmaq”, “qızla çıxmaq”, “çölə çıxmaq”, “sümüyü çıxmaq” kimi cümlələr arasındakı ayrımı ana dili Türkcə olan biri başa düşər. M. Sürəyya Səzgin-in bu qonudakı örnəklərini oxuyanda bunun düz olduğunu görürük:

20 + 7 = 27
17 + 7 = 24
10 + 7 = 17

Yuxarıdakı bütün tənliklərdə +7 sayını qullandıq ancaq sonuç həmişə ayrı çıxdı. Dilimizdə də belədir, cümlələrin hamısına “çıxmaq” sözünü yazdıq ancaq sonuç sürəkli fərqli çıxdı, hərəsində başqa anlayış verdi. Türkcənin az vasitə ilə çox iş görməsi, riyaziyyatdakı 0-dan 9-a dək olan və üstə gəl (+), çıx (-), böl (:), vur (x) kimi bir nəçə işarə ilə sonsuz sayda tənlik qurub işləm düzəltməyə oxşayır.

26 yaşında ikən Amərikanın Yale Universitetində professor olaraq, dünyanın ən gənc proffessoru olma ünvanını alan kimyagər “Oxtay Sinanoğlu” belə demişdi: “Elə bil bir neçə riyaziyyatçı bir araya yığışıb -gəlin riyazi bir dil yaradağın- deyiblər və Türkcəni yaratıblar.”

Demək Türkcə riyaziyyatın qılıq dəyişdirmiş biçimidir. Ona görə də bu gün bir sözün kökünün necə ola biləcəyini, dilimizdə 1000 il sonra yarana biləcək yeni bir sözün çoxluq halda necə işlənə biləcəyini öncədən bilirik. Örnəyin dilimizdə belə bir səs dönüşmə quralı var: “b > f > v” Ona görə də “ev” sözünün əski halı “ef” idi. Daha da qabaqda “eb” biçimində idi. Onda bu günləri “öfkə” adladığımız, əskidən “öbkə” olaraq qullanılan söz bundan neçə illər sonra “övkə” olacaqdır desək yanlış olmaz.

Bu eyni birinci dərəcədən iki bilinməyənli tənliklərin çözümünə deməli həll olunmasına oxşayır. Tutaq ki, x=5, y=12 olan tənliklərin necə çözüləcəyini öyrəndikdən sonra eyni dərəcədə olan bütün tənliklərin çözümünün də bilinməsi kimi... Türkcədə istisnalar, quralsızlıqlar yoxdur. Ona görə bizdə əzbərləmək yox, öyrənmək gərəkir.

İKİLİ SAY DÜZGƏSİ
Bundan sonra anlatılanları riyazi olaraq açıqlayıb işi düsturlara dökəcəm. Beləliklə də, Türkcənin riyaziyyatla olan ilişkisini, əlaqəsini somutlaşdıracam. Türkcəni riyaziyyata dökmək üçün “ikili say düzgəsi”ndən yararlanacıq. Bu 0 (sıfır) və 1 (bir) -dən oluşan düzgədə, “0” sayı yoxluq, “1” sayı da varlıq anlayışını bildirir: [0 = yox] [1 = var]

Kök haldakı bütün sözlər üç birimlidir. Deməli kök var [1] ancaq şəkilçi yox [0].
ev : [0.1.0] , qapı : [0.1.0]

Şəkilçilər isə [0.1] biçimində göstərilir. Demək, kök yox amma şəkilçi var.
-lər : [0.1] -acaq [0.1]

Ən az üç birimdən oluşan sözlər, qoşulan əklərə (şəkilçilərə) görə arta bilməkdədir.
ev.lər [0.1.1]
ev.lər.in [0.1.1.1]

Örnəklərdə görüldüyü kimi, “evlər” sözü 011 dəyərində ikən “ev” 010 dəyərindədir. Riyaziyyatdan bilirik ki 11 sayı 10-dan böyükdür. Onsuz da evlər sözü də ev sözündən böyükdür. 1 ev hara, 100 ev hara. Əlbəttə 100 ev, 1 evdən daha önəmlidir və biz bu önəmi riyazi dəyərlərdə də görürük.

Şəxs əvəzliklərindəzaman eklərində 3 birimlik düzgələrindən yararlanacıq. Bunlar mənim verdiyim dəyərlərdir. Deməli özüm uydurmuşam. Bilimdə buna “qəbul etmə” deyirlər. Örnəyin “1 metr” deyirik, nəyə görə belə deyirik? Heç nəyə görə, yalnızca demişik ki, bu qədər uzunluğun adı “1 metr” olsun.

mən = [010]
sən = [010]
o = [000]
biz = [011]
siz = [011]
onlar = [111]

keçmiş zaman = [111]
indiki zaman = [110]
gələcək zaman = [101]

Bu qurallar isə eləsinə sağlam və tutarlıdır ki, başqa heç bir dildə yapıla bilməyən bir şəy yapıla bilər və dilimizdə heç bir vaxt işlədilməyən bir sözün bilə çoxluq halda necə işlənə biləcəyini, azaltma  dərəcəsində nə hala girə biləcəyini öncədən bilə bilirik. Bunları bilmək sözsüz ki, sizin üçün qolaydır, asandır. Bekə də heç bir önəmi də yoxdur ancaq bilimsəl baxımdan bu özəlliyə yiyə olmaq xəyal edə bilməyəcəyiniz bir bacarıqdır. Ona görə bu günləri və bundan qabaq nəçə yad dilçi, Türkcənin bu özəlliklərinə xəyran qaldıqlarını etiraf eləmişlərdir.

Ünlü Alman dilçi “Maks Müllər” öz ölkəsində 1861-ci ildə yayımlanan, üç il sonra da “Leçons Sur La Science Du langage (Dilçilik Üzrə Dərslər 1864)” adı ilə Fransız dilinə köçürülən yapıtında Türkcənin düzənliliyinə və tutarlılığına görə belə deyir: “Türkcə eləsinə düzənli, eləsinə uyumlu bir dildir ki, elə bilirsən bir seçkin bilginlər, aydınlar qurulu tərəfindən yaradılıbdır.” Daha sonra Müllər öz özünü ələştirərək: “Ancaq heç bir qurul belə bir dil yarada bilməz.” demişdir.[*]


RİYAZİ DƏYƏR UYĞULAMALARI
Türkcədə sifətlərin anlamları gücləndirib, yüngülləşdirməyə yarayan bir  quralı var. Ona görə bunların riyazi dəyərləri kök sözün qabağına gəlir.

göy [0.1.0]
göm.göy [1.1.0]
göy.ümsü [0.1.1]

İndi “göy” sözü adlıq halda 0.1.0 dəyərində ikən gücləndirici ek olan “göm-” sözü qoşulanda 1.1.0 dəyərinə çıxdı. Yüngülləşdirici -ımsı4 eki qoşulanda isə 0.1.1 oldu. Deməli sözə bir balaca təsir elədiyi riyazi olaraq da görülür.

Bu quralları indi “Aya baxdım səni gördüm, Sənə baxdım ayı gördüm.” cümləsi üzərində sınayağın.

Ay.a bax.dı.m sən.i gör.dü.m
[0.1.1][0.1.111.010][010.1][0.1.111.010]
Sən.ə bax.dı.m ay.ı gör.dü.m
[010.1][0.1.111.010][0.1.1][0.1.111.010]

Birinci cümlənin ikinci cümlədən daha önəmli olduğunu riyazi baxımdan görə bilirik. Özündə ədəbi baxımdan da daha önəmli olduğunu görə bilirik. Çünki, göydə dayanan və ədəbiyyatda arılığı, təmizliyi, gözəlliyi simgələyən aya baxıb, kimisə görmək çətin işdir. Ancaq bir insan sevdiyini nəsə gözəl bir şəyə baxanda görə bilər.

Əslində bu bir zarafat cümləsidir. Ona görə ikinci cümlədəki “ayı gördüm” sözündə heyvan adı anılır kimi vurğu yapılıb zarafat eləmək istənirsə də bunların riyazi dəyərləri alınan da aralarında fərq yarandığını görülür.

Birinci cümlədə yönlük halda işlənən “ay” sözü (aya) riyazi dəyər olaraq [0.1.1] kimi çıxır. Elə ikinci cümlədə təsirlik halda işlənən biçimi də [0.1.1] dəyərindədir. “Nəyi gördü?” sorğusuna “ayı” kimi cavab almaq olur. Ancaq heyvan adı çəkilmək istənsə “ayı” sözünün dəyəri [0.1.0] olar. Onda birinci ilə ikinci cümlə arasında riyazi fərqlər yaranır və birbirləri ilə bağlantıları qalmır.

_____________________
dipcə:
[*] Dil Dəvrimi və Sonuçları, Tahsin Yücəl 2007, s.173

1 yorum:

  1. belli ki çok emek harcamışsın. bazı şeyleri anlatmaya ve aktarmaya uğraştığın gözönünde. kardeşim emeğine ve yüreğine sağlık

    YanıtlaSil