KEDİ PİŞİYİ DÖYDÜ!

Türkiyə Türkcəsinin kökən sözlüyünü yazan Erməni dilçi Sevan Nişanyan, Sözlərin Soyağacında belə yazır: “Orta Yununca katta/gatta, Latınca cattus/catta, Ermənicə katu/gadu, İngiliscə cat, Almanca kater/katze, Lidya dili kate, Rusça kot/koşka, Ərəbcə qitt/qitta. Eramızdan sonra 1-ci yüzildən başlayaraq Aralıq dənizi dillerinə yayılan bu sözün kəsin kökəni bilinmir. Oğuzca çətük/çətik eyni köklə ilişkili olmalıdır. Farsça kedi (evcil) sözüyle ilişkisi gündizimsəl baxımdan olanaqsız görünməkdədir.”

Türkiyədə pişik yerinə kedi sözü deyilməkdədir. Ancaq bu sözün kökəni kəsin bilinmir. Bəs bu Türklərin həçmi pişiyi olmuyubdur ki öz dillərindən bir söz qoyamayıbdılar? Gerçəkdən də maraqlıdır.

Ancaq işin özünü araşdıranda belə olmadığını görürük. Çünki Türklər mərkəzi asiyadan köç edəndə yanlarında bircə yataq-döşək dəyil bəzi heyvanları da dallarında gətirmişlərdir. Örnəyin hal-hazırda Anadoluda yaşayan qaraqulaq vaşağı mərkəzi asiyan köç edən Türklərin dalına qoşulub, onlarla birgə gəlmişdir. Qulaqlarının üstündəki qapqara tüklərdən ötrü belə ad qoyub dədə-babalarımız. İndisə bu söz Latın dilinə caracal-caracal olarak keçib və biyoloqiyada eləcə də qullanılmaqdadır.

Əski dildə pişik sözü pisig kimi işlənməkdədir. Bilindiyi kimi əski dildən günümüzə qalan sözlərdə son hecadakı [g] ünsüzü Oğuz dillərində ya düşər ya da sərtləşərək [k] olar. Örnəyin bilig > bilik, kapug > kapu > kapı > qapı. Onda pisik sözü Azərbaycan Türkcəsində sərtləşib pisik olubdur. Zamanla da ortadakı [s] ünsüzü [ş] səsinə dönüşübdür.

Pisig sözünün izlərini bu gün də hal-hazırda Türk yurtlarında görürük. Örnəyin Qırğızlarda mışık, Qazaqlarda mısık olmuşkən Özbəklərdə müşük, Uyğurlarda isə möşük olaraq yaşayır. Tatarlar pisi deyərkən, Başqırtlar bisey biçimində bu sözü işlədirlər.

Bu sözlərin hamısı pisig sözündən törəyibdir. Diqqət yetirin, dodaqlanan səslər, deməli “b-p-m” ünsüzləri arasında yer dəyiştirmə var. Ünlülərdə ayrışma isə Türk dillərində alışıq olduğumuz bir olaydır. Örnəyin sözün özü təngri ikən Oğuz qrubundakı dillərdə olub tangrı, hətta tanrı kimi daha çox işlədilir. Bir başqa örnək Azərbaycanda bacarmaq olan söz Türkiyədə becərmək kimi işlədilir. Deməli ünsüzlər daşlaşıb qalarkən, ünlülər birbiri arasında keçiş yapa bilirlər. Türk dillərindəki deyişmələri ardıcıl düzsək belə olar:

başqırt pisig > pisiğ > pisiy > pisey > bisey
tatr pisig > pisiğ > pisi
özbək pisig > pisik > püsük > püşük > müşük
uyğur pisig > pisik > püsük > püşük > möşük
qırğız pisig > pisik > pısık > pışık > mışık
qazaq pisig > pisik > pısık > mısık

Türkiyənin kəndlərində, yaşlıların qullandığı pisik, pişik sözləri hələ də varsa, gənclər bunu bilmir, yazı dilində qullanmır. Onda artıq demək olar, Ermənin kedisi Türkün pişiyini döyüb, onun yerinə kəçibdir. Ancaq yenə də əski dildən qalma olan “pisig” sözünün izləri yaşamaqdadır. Onlar da pisi-pisi, piş-piş kimi sözlərlə...