HƏYVAN ADI DÜZƏLDƏN ƏKLƏRİMİZ

Həmişə söz köklərindən yazırdım, bu dəfə de əklərimizdən (şəkilçilərimizdən) söhbət aparmaq istəyirəm.

Dilimizdə vəşhi həyvan adı düzəltmək üçün qullanılan -lan əki vardır.

pars + lan : parslan > arslan > aslan
yı + lan : yılan > ılan > ilan
kap- + lan : kaplan > qaplan (pələng)
sırt + lan : sırtlan (goreşən)

Oğuz dil grubundan olan Salur dilində, qaplan sözü qaplang kimi işlədilir. Belkə də şəkilçimiz -lan yox -lang olmalıdır.

Başqa bir həyvan adı düzəldən əkimizsə, -bağa'dır.


kur + bağa : kurbağa > qurbağa
kamlum + bağa : kaplumbağa (tısbağa, çanaqlıbağa)
tıs + bağa : tısbağa

Əkimizi bilirik ancaq qoşulduqları söz köklərinin dəqiq nə mənaya gəldiklərini bilmirik. Örnəyin qaplan sözünün qap- feilindən düzəldiyini deyə bilərik. Sırtlan sözünün də həyvanın sırtının qabarıq olmasından asılı olduğunu başa düşə bilərik. Bəs, ilan sözünün qədim formasında yı- nə deməkdir?

Bunlarla yanaşı, -bağa əki də məncə həyvanın çıxardığı səslərə qoşulub. Amma qaplamaq mənasında kaplum sözü də, həyvanın vəziyyətini bildirən sözdür. Bunu da nəzərə almaq gərəkir.

2 yorum:

  1. İlanın bədən quruluşu iyə bənzədiyi üçün "ilan" sözünün kökü "iy" sözündən gələ bilər, məncə.

    YanıtlaSil
  2. Bu cür sözlər bir neçədir. Toplan, xortlan (xortdan), cırtlan (cırtdan). Bir qədər fikirləşsək buradan bir az məntiqi nəticə çıxarmaq olar.Yəni qaplan qapmaq, xortlan xortlamaq sözündən yarana bilər. Bu cür qaydayla cırtlandakı cırt sözünün cır, cılız, xırda mənasına gəldiyini, sırtlanın kökündə isə türkcə sırt arxa sözü olduğunu (yəni arxadan hücum edən) iddia etmək olar. Aslana gəldikdə, as sözü qədim türk dilində səhv etmirəmsə igid mənasında işlənib. Aslanın igid heyvan olduğuna da heç kimin şübhəsi yoxdur.

    YanıtlaSil