TÜRK DİLLƏRİNDƏ FƏRQLƏNMƏ NECƏ YARANDI?

Bakıda ana dilində danışan biri, İstanbuldakı, Astanadakı ya da Daşkənddəki soydaşlarıyla danışanda çətinlik çəkir. Nə baş verdi ki, araya məsafə girəndə dillərimizdə fərqlənmə yarandı?

Çoxlu cavab vermək olar. Mən bu cavablardan olan persfektiv cəhətdən danışacağam. Persfektiv, başqa sözlə, daha doğrusu ana dilimizdən bir sözlə şərh fərqi, yozum ayrılığı kimi deyilə bilər. Bunu isə hekayaləşdirərək çatdırmaq istəyirəm.

***

Zackalkanın spiçkadan əvvəl kəşf olunduğunu bilirik. Çünki zackalkanın kəşfindən bir müddət sonra od da tapılıb. İki nəsnəni (obyekti) bir-birinə sürtüb, sürtünmədən yaranan isilə od çıxarmağın daha əvvəl olduğu söylənə bilər. Lakin bu çox uzun vaxt aldığından, çaxmaq daşlarının (sileks) kəşfilə istifadəsinin daha əvvəl olduğu ağla batan fikirdir. Çaxmaq daşları, dənizlərdə əriyik halda silisium dioksitin çökəlməsilə yaranır və bir neçə rəng növü olur. Dəmirə, çəliyə sürtəndə qığılcım çıxarır.

Bu tapılış (kəşf) haqqında dədə-babalarımız o günləri nə ediblər, gəlin bunun haqqında bir ssenari yazaq:

***

Qədim dövrün bozqırlarında həyat sürən türklərdən iki qrub olub. Bunlardan biri qırmızı çadır digəri də ağ çadırdan istifadə edirmiş. Günlərdən bir gün çaxmaq daşı kəşf olunub. Faydalı olduğuna görə qısa müddət ərzində bütün cəmiyyət arasında yayılıb. Lakin buna bir ad vermələri lazım olduğu üçün ağsaqqallar toplanıb. Qırmızı çadırda yaşayanlardan söz sahibi olan ayağa durub:

- Biz bu daşları bir-birinə vurub çaxanda qığılcım çıxdı. Ona görə deyirik ki, adı çaxmaq olsun. Özü də I. Yemək Adları Qurultayında ana-bacılarımız dolma, sarma, qıyma, əzmə kimi feil köklərindən istifadə edərək yeməklərimizə ad qoymuşdular. İndi biz də çax- feilindən istifadə edərək çaxmaq sözünü irəli sürürük.

Ağ çadırlılardan biri buna etiraz edir:

- Yox! Ola bilməz. Bu daşlar istədiyimiz nəsnəni yaxmağa yarayır. Ona görə də biz istəyirik ki, yandıran olsun.

İki qrub öz arasında razılaşa bilməyib. Hərə öz təklifindən istifadə edib. Qırmızı çadırlılardan bəziləri Anadoluya köçəndə, ağ çadırlılardan bir qrub da qafqazlara gedib. İndi Türkiyədə çaxmaq olarak deyilən söz, Azərbaycanda yandıran kimi işlədilir. Beləliklə qanı bir, soyu bir olan iki xalqın bir nəsnəyə verdiyi iki ad olub.

***

Bu balaca hekayəmdə adi bir nümunə verdim. Bunu genişləndirmək olar. Biri yeni kəşf olunan nəsnəyə yeni söz uyğunlaşdıranda, digəri sözün saxlanılmasının tərəfdaşı olub. Bəzən də heç biri söz yaratmayıb ayrı-ayrı qonşulardan ayrı-ayrı sözlər alıb. Bax belə, bizi ayrı salan belə xırdalıqlar oldu.