Göytürk Əlifbası

Burada yazılan Göytürk əlifbası hərflərini görmək üçün bu fontu qurun:
http://turkcesivarken.com/belgeler/yazitipleri/1ORKUN.ttf
Türklərin sözlərini yazıb saxlamaları Eramızdan 500 il qabaq İssik Qurqanında yazılmış olan bir bəlgə ilə ortaya çıxmışdır. Bu ilk yazıdır demək yanlış olar, o vaxt yazıldığına görə daha öncədən də kökü var deməkdir. Bu da ən azı Türk yazısının 3000 illik keçmişi var deməkdir.

Türk damgaları ilə yazılan ən gəlişmiş yazıtlar Orxun-Yenisəy Yazıtlarıdır. Orxun ırmağının qırağında tapıldığı üçün bu adlarla anılmışlardır. Sonraları tapılan Yenisəy yazıtlarının isə, Orxun yazıtlarından daha öncə yazıldığı anlaşılmışdır. Orada 150 qədər damğa olmasına qarşın Orxunda 38 damğa vardır.

1893 ilində Danimarkalı dilçi Vilhem Ludvig Piytır Tomsen tərəfindən, Rus türklük bilimçisi Vasili Vasilyeviç Radlov-un köməyi ilə çözülmüş və eyni ilin 15 noyabrında Danimarka Qağanlıq Bilimlər Qurumunda bilim dünyasına açıqlanmışdır.


ÖZƏLLİKLƏRİ :
  • Ərəb dili kimi sağdan sola yazılır.
  • Latında olduğu kimi böyük-kiçik damğa ayrımı yoxdur.
  • Damgalar incə-qalın diyə fərqlənməkdədir.
  • Sözlər arasında boşluq qoyulmaz. Sözləri birbirindən ayırmaq üçün aralarına iki nöqtə üst üsdə (:) qoyular. Bu işarə eyni zamanda cümlənin sonunda da qoyular.
  • Əski Türkəcədə “c, f, q, ğ, x, h, j, v” səsləri olmadığından, bunları simgəyələn damgalar da yoxdur.
  • /d/ səsi ilə söz başlamaz. Bu günləri /d/ ilə başlayanlar əskidən /t/ səsi ilə deyilirdi. Örnəyin, dil > til, dəmir > təmir > təmür kimi.
  • /g/, /q/, /x/, /h/ səsləri ilə de söz başlamaz. Bu sözlər o günləri /k/ ilə deyilirdi. Örnəyin gəl > kəl, qol > kol, xan > kan kimi... Bunun yanında /f/ səsini /p/, /v/ səsini də /b/ qarşılayırdı.
  • Ünlü uyumu vardır. Qalın ünlü ilə başlayıbsa qalın, incə ünlü ilə başlayıbsa incə ilə sürər: kələcək (incə), kalacak (qalın).
  • Dudaq oxşarlığı vardır. Örnəyin söz /a/ ünlüsü ilə başlayırsa /ə/ ünlüsü ilə bitməsi olanaqsızdır. Sözdəki ünlülərin hamısı /a/ ola biləcəyi kimi, başqa bir ünlü gəlməli isə bu kəsinliklə /ı/ səsi olmalıdır. Gənəl qural belədir: a > ı, ə > i, o > u, ö > ü
  • /o/ ilə /ö/ səslərində durum bir az ayrıdır. O > a ilə ö > ə durumlarının olduğu sözlərə də dənk gəlinə bilər. Bunun nədəni, sözlərə qoşulan əklərin deməli şəkilçilərin /a/ - /ə/ səslərini içərir olmasından ötrüdür.
  • /o/, /ö/ səsləri yalnızca ilk hecada qullanılar. Sonrakı hecalarda /u/ - /ü/ səslərinə dönüşər. Örnəyin konuşuruk (o > u), ölürük (ö > ü).
  • Əlifbada toplam 38 damğa vardır. Bunların 4-ü ünlü, 34-ü də ünsüzdür. Ünlülərin durumu Latın əlifbasından ayrıdır. Bir ünlü duruma görə iki ayrı səs verə bilməkdədir. İlk eşidəndə sizə qarışıq gələ bilər ancaq bu durum qurallar çərçivəsində olduğundan qolaylıqla ayırd edilə bilməkdədir. 


ÜNLÜLƏRİN QULLANIMI

a (a) ilə i (i) damgalarının verdikləri səsi anlamaq üçün, sözün yapısına baxılar. Söz qalın ünsüzlərdən oluşursa /a/ - /ı/ səslərini verərkən, incə ünsüzlərdə /ə/ - /i/ səslərini verər.

amlg gəlmə, açL alça, nik kin, NaK kan

ö (ö) damgası, incə damgalı sözlərdə qullanılar. İlk hecada /ö/ səsini verərkən sonrakı hecalarda /ü/ səsinə dönüşər:

mlü ölüm, lzök közəl, lHök köngül

u (o) damgası, qalın damgalı sözlərdə qullanılar. İlk hecada /o/ səsini verərkən sonrakı hecalarda /u/ səsinə dönüşər:

uçq okçu, nXtö ötükən

Ünlü qullanımı Latın əlifbasında olduğu kimidir ancaq bəzi özgün özəlliklərindən ötrü yazılmasına gərək yoxdur. Örnəyin sözdəki ünlülərin hamı /a/ səsini içərirsə bir dənə /a/ yazılar, o birisilərinə gərək qalmaz və yazılmasa da olar:

KÇLAK kalacak, kçlag gelecek

Bəzən də dodaq bənzərliyindən hansı ünlünün gələcəyini öncədən bildiyimizdən ünlüləri yazmanıq.
Örnəyin KBaK (kabak: qabaq) sözündə a (a) damgasını yazmadıq çünki a-dan sonra ya /a/ ya da /ı/ gələcəyini və başqa bir ünlü gəlsə də o sözün dilimizdə olamayacağını bilirik. Tutaq ki; /u/ gəlsə kabuk olar ancaq kabuk sözü qBAK biçimində yazılar. Dolayısıyla oraya yalnızca /a/ gələ bilər. Bu əlifbanın da belə bir özəlliyi var: Türkcə olmayan, yad olan heç nə yaza bilmirsən. Gör, 3 hərflik ali sözü bilə yazıla bilmir. Yazanda ya əli ya da alı olur.

ö ilə o ünlüləri yalnızca ilk hecada qullanılır. Sonrakı hecalarda /u/ - /ü/ səsinə dönüşər. Yenə sözün ilk hecasında olan ünlüyü gördükdən sonra ardının nə olacağını bildiyimizdən ünlülərin hamısını yazmarıq:

Xçöpö öpücük, mNOK konum

Ancaq /ö/ - /o/ səslərində bəzən durum ayrı olar. Sözə qoşulan ək deməli şəkilçi /a/ - /ə/ səslərindən oluşduğundan belə zamanlarda ünlüləri yazmaq gərəkir.

lezök köz + əl (göz + əl : gözəl)

ÜNSÜZLƏRİN QULLANIMI

Bizə sıradışı gələcək qurallardan biri də hecalı yazılışdır. Bu quralı yaxşı bilmək gərəkir yoxsa bir çox sözü qarışdıracağınızdan quşqum yoxdur. Sözləri yazarkən, yaxşı bir biçimdə hecalara ayırmaq gərəkir. Örnəyin yorgan sözü NGROY biçimində yazılar, yoragan ilə qarışdırıla bilər. Ancaq hecalar yor-gan olduğundan sorun yoxdur. Yoragan yazmaq üçün araya bir /a/ damgası daha əkləmək gərəkir: NGAROY yoragan.

Bilmənizdə yarar olacaq bir başqa örnək söz: Təngrim
Dudaq bənzərliyi quralından sondakı /i/ damgasının yazılmasına gərək yox deyə düşünə bilərsiniz ancaq belə yapsanız yanlış olar. Çünki kök söz təngri-dir, sonuna isə yiyəlik əki -m qoşulmuşdur. Bundan ötrü təngri olduğu kimi yazılar, -m əki də sonuna əklənər: mirHt

Qonunun yaxşı öyrənilməsi üçün bir başqa örnək olaraq türkcəsi sözünü incələyəyin. Bu sözü yazarkən ardıcıl olaraq belə edəcəyik:
  1. Hecaları türk-çə-si olaraq ayrılar.
  1. Kök söz olan türk yazılar: Xrüt
  1. -çə əki əklənər olar türkçe: eçXrüt
  1. -si əki qoşular türkçəsi olar: iseçXrüt
Hecaları türk-çə-si olaraq ayrılacağından isçXrüt yazmaq yanlışdır.