Ebru sənətinin haçan
və kim tərəfindən tapıldığı dəqiq məlum olmadığına üçün,
onun söz mənbəyi də bir o qədər qaranlıq qalır. Türküstanda
Çağatay türkcəsində əbrə (ابره)
olaraq adlandırılan bu sənət, Böyük ipək yolu ilə İrana
keçir və bu yerdə də əbri (ابری)
kimi tələffuz edilməyə başlanır. Fars dilində bulud
mənasına gələn bu söz, həmin sənətdə icra olunan şəkillərin
buluda oxşamasına baxılaraq əsaslandırıla bilər. Yenə
Osmanlılar da əbri sözünü mənimsəyir və tələffuzunda
bir balaca dəyişiklik keçirtərək ebru kimi
formalaşdırırlar.
Ebru sözünün
Türk mənşəli olması mübahisəli bir mövzudur. Çünki sözün
ilk halı Sanskrit dilindəki abhrá अभ्र
(yağış buludu) ilə örtüşür1.
Abhra sözündəki saitlərin incəlib əbrə olması
və Çağatay dilində işlənməsi yüksək ehtimaldır. Sanskrit
dili ilə eyni mənbədən gələn Fars dilindəki abr أبر
(bulud) sözü və abrī أبرى
(bulud kimi, dalğalı) sözləri də bunu təsdiqləyir. Qaş
mənasına gələn Fars dilindəki ebru sözünün sadəcə
omonim olduğunu da qeyd edim. Hətta məcbur etməliyəm ki,
bəziləri qaş sözünə mənbə verirlər ve ingilis
dilindəki eyebrow (oxunuşu: eybru) ilə də ortaq
sayırlar. Həmin söz ərəb dilində də حاجب
العين hacib-ul eyn deməli göz çadırı, göz
örtüyü kimi qədir və bu sözlər omonimlikdən başqa bir şey
deyillərdir.
Ebru sözünə
gətirilən başqa izahlardan yazmağa davam edirəm. Məsələn
izahlardan biri də odur ki, ab-ı ru deməli su yüzü.2
Ab sözünün su mənasına gəldiyi aydın olsa da,
söz sonundakı ru-nun mənbəyi qaranlıq qalır.
Hasanbəy Hadinin izahına
görə isə3,
eb sözünün yap (< yapmaq, örtmek, bürkütmek)
ilə əlaqəsi var və ebrü
< ebrük <
yeprük < yapruq (bulutlu, bürkütlü) kimi
formalaşıb.
***
Filolojik, deməli
dilçilik sahasindən bir neçə məlumat verəndən sonra, ebru
sözünə qayıdacağam.
Hal-hazırda işlətdiyimiz
/v/ səsi, sonradan törəmə bir səsdir və qədim forması /b/
səsidir. Ona görə bu günlərdə işlətdiyimiz bir sıra sözlər,
qədimdə /b/ səsi ilə işlədilirdi. Məsələn, ab > av >
ov ya da bergü > vergü > vergi kimi sözleri
artıqmaq olar. Bu qaydaya əsasən deyə bilərik ki, ev sözü
sözü də qədimdə eb kimi kimi işlənirdi.
Ebru sözünə
qayıdaq. Tutalım ki, ebru sözü bizim sözümüzdü, onda
ebru sözünün bu günləri efru hətta səs
bənzəşməsindən efri kimi işlədilməsi lazım idi. Çünki
öbkə sözü əvvəl övkə sonra da öfkə
kimi formalaşdığına görə, ebru sözünün də eyni yolu getməsi
gözlənilməlidir. Dilimizdə bir səs çevrilməsi də buna
əsaslanır, b>v>f.
Anadilimizdə istisna vəziyyət hardasa heç olmadığına görə,
uzaq başı evru
olması lazım idi amma, deyil. Orxon abidələrinin yazıldığı
vaxtda /b/ səsi vardı, o cümlədən Mahmud Qaşqarinin Divanı
Lüğətit Türk kitabında4
da va وا
sözündən başqa
/v/ ilə başlayan sözü yoxdur və /v/ səsinin ilk nümunələrini
1500-cü illərdəki Osmanlıca əsərlərdə görürük. Bütün
bunlara baxaraq deyə bilərəm ki, ebru sənətinin ilk yarandığı
dövrdə, deməli IX-X əsrlərdə ebrə
sözü ancaq ev ilə
əlaqəli nəsə bir şeyi ifadə edə bilər. Ev
sözünün də sənət ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu baxımdan
ebru sözü Türk dilinə ait deyildir.
Sözün Türk dilinə ait
olmaması, onu bir başa başqa millətdən öyrəndiyimiz mənasına
gəlmir. Nəyin ki, qədim vaxtdan, indiki dövrdə belə, yeni nəsə
bir şey tapanda, ona bir başa xarici dillərdəki sözlərdən ad
düzəldirik. Bu baxımdan, həmin sənəti kimin taptıdığı
qeyri-müəyyən olsa da, dədə-babalarımızın yaşadığı
ərazilərdə yarandığını bilirik. Ehtimal ki, ərəb-fars
təsirinin həddindən artıq səviyyədə yüksək olduğu dövrdə,
yeni yaranan bu sənətə, dəbdə olan xarici dildən söz
götürülərək ad düzəldilib.
***
Türkiyənin
Amasya və Tokat şəhərlərində işlədilən və Türk Dil
Qurumunun Dərləmə Sözlüyünün 4-cü cildində yazan dalğır
sözündən də yazacağam.
Dalğır,
rəng dalğalanması nəticəsinda yaranan parlaqlığı ifadə edən
sözdür. Türkiyə türkcəsində işlədilən hare
və meneviş
sözlərilə də anlamdaşdır. Hare,
dalğalanmış kimi görsənən parlaq xətləri ifadə edir. Meneviş
də, su üstündə yaranan dalğalı rəngləri izahda işlədilən
sözdür.
Hare
sözü, səs ahenginə uyğun düşmədiyindən öz dilimizdən
deyil. Anadilimizdə /m/ səsilə başlayan (mən, min xaric olmaqla)
bütün sözlər yaddır ve meneviş sözü də beləliklə bizə ait
olmur. Anlamdaş bu üç sözdən geriyə dalğır sözü qalır və
bu söz, dalğa
sözünün də mənbəyi olan dal- (sallamaq,
çalxalamaq, çırpmaq) felinə qoşulan +gUr
şəkilçisilə yaranmışdır.
***
Türkiyəli
gənc bir ebru həvəskarı olaraq mən, 2010 ilindən bəri dalğır
sözünü işlədirəm. Əgər bu sənət mənim isə, əgər bu
sənət dədə-babalarım tərəfindən yaradılıbsa, onda mən də
öz dilimdən bir söz ilə bunu çağırmalı, adlamalıyam deyə
düşündüm.
Dalğır
sözü, mənasına baxanda Fars dilindəki bulud kimi
mənasına gələn ebri
sözündən daha yaxşı izah edir sənəti. Arxivçiliyimiz pis
olduğuna görə, dəqiq bilmirik. Belkə də Tokat və Amasiya
şəhərlərində elə bir başa ebru sənəti üçün dalğır adı
yaranıb. Ehtimaldır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder