SÖZLƏR TƏRLƏYƏ BİLƏRMİ?

Köhnə dildən bilirik ki, iki samit yanaşı gələ bilməz. Ona görə də tərk kəlməsi necə Türk mənşəli olur?

Bu cür kəlmələr dilimizdə çoxdur. Elə həç uzağa gətməyə də lüzum yoxdur. Türk kəlməsinin özü bu barədə nümunə verilə bilər. Amma işin əslini araşdıranda hərşəyin səlis aydın olduğunu görmək sevindiricidir.

Göytürk dilində türk kəlmesi Xrüt (türük) kimi işlənir idi. Buna görə bir problem yoxdur. Zamanla son həcadakı ü saiti tüşüb, olub Türk. Yeri gəlmiş ikən Türk kəlməsinin mənasına da diqqət yetirək. Kökəni türük olan bu kəlmənin son hecasındakı ük şəkilçisi qırıq, sökük kimi kəlmələrdə işlənən felin sifət şəkilçisinin tamam özüdür. Qırıq qırılmış, sökük sökülmüş kimi türük də türəmiş (törəmiş) mənasındadır. Türk kəlməsinin tədqiqatı uzun sürdüyünə görə bu qədər məlumat kifayətdir.

Tərk kəlməsinin isə köhnə dildə krt tərik kimi işlənməli olduğunu düşünürük. Çünki, ilk hecada ə saiti olduğuna görə dodaq oxşarlığından sonrakı hecada i saiti işlənməlidir. Bu söz də az əvvəl dediyimiz qırıq, sökük kəlmələrində gəçən ıq⁴ (ik⁴) şəkilçilərindən düzəlmişdir. Deməli tərik, tərləmiş mənasına gəlməkdədir. Bəli tərləmiş mənasına gəlir. Biraz düşünəndə tər kəlməsiylə eyni mənada olduğunu görürük. Tər, bədəni tərk edən mayəyə deyilir. Deməli bədənimizdəki mayə yerini tərk edir və tərləmiş olur. Tərik mayə nitq hissəsindəki tərik sifəti bir müddət sonra bir başına o qavramı qarşılayır.

Bu sizi çaşdırmasın. Aydan arı, sudan duru deyimimizə görə. Burada gəçən arı sözünün həyvan olaraq bildiyimiz, bal mamul eden böcək olmadığını bilirik. Maxmud Kaşqarinin Divanı Lüğətit Türk kitabında arı kəlməsini təmiz, saf kimi tərif eliyir. Ona görə də, arı sözü bir sifətdir. Arı böcək nitq hissəsindəki böcək kəlməsi tüşüb, arı kəlməsi qalıb. Onu bilirik ki, arılar çox arınıq böcəklərdir. Hər biri arı öz qovanına girməzdən əvvəl qapıda ayaqlarını arındırar. Əşdə gəzəndə də sadəcə olaraq çiçəklərə qonar. Bu səbəblə də atalarımız bu böcəyi arı (təmiz-saf) qəbul edibdir.

Belə məsələlərin sayı xəddindən artıqdır. Türkiyədə Misir dövlətinə Mısır deyirlər. Mısır sözü eyni zamanda qarğıdalı mənasına da gəlir. Əslində qarğıdalı Anadoluya deməli Osmanlıya ilk dəfa Misirdən gəlir. Onda bu bitkini mısır buğdası adlayırlar. Bir zaman sonra da buğda sözü tüşür, qalır mısır kəlməsi.

Bu barədə çox maraqlı bir nümunə daha var. Bizim hindtoyuğu-hindxoruzu adladığımız heyvanı, bir zamanlar Anadoludakı Türklər də elə çağırırdı. Sonraları toyuq-xoruz kəlmələri tüşüb, sadəcə hindi qalıbdır. Diqqət yetirin, az əvvəl dediyimiz mısır buğdasındakı kimi oldu. Amma maraqlı olan odu ki, bu həyvan ilk dəfa İgilislərə Türkiyədən gədəndə, İngilislər onu Türkiyə quşu adlandırdılar. Təxmin edə biləcəyiniz kimi quş kəlməsi zamanla tüşüb, qalıb türkiyə. O da bu gün ingilislərdə turkey kimi işlənməkdədir. Həm Türkiyə mənasında həm də hindtoyuğu mənasında... Ona görə də millətçilərin İngilislər bizimlə məzələnir sözü səhvdir.

Artıq demək olar ki, nitq hissələri də tərləyə bilir. Biz daha bilirik ki, tərləmək iraqlaşmaq, uzaqlaşmaq, tərk etmək deməkdir. Az əvvəl danışdığımız nitq hissələrini yadınıza salın. Onlar iki kəlmədən ibarət idilər amma kəlmənin biri tərlədi, tərk etdi yoldaşını, ondan uzaqlaşdı, eyni bədənimizi tərk edən mayə kimi...