AZƏRBAYCANIN ŞİZOFRENİK PARANOYAK KİTABÇILARI

Adım Göybəy Uluç. Hələki Orxan Pambıq kimi Nobel mükafatı almamışam və Əlif Şəfəq kimi də məşhur deyiləm. Amma yenə də mən də bir yazıçıyam. Çap olunmuş kitablarım və öz oxucu kütləm var. Bunları, haqqımda az da olsa məlumatınız olsun deyə yazdım.

Demək olar ki, Azərbaycanda 5 ildən artıqdı yaşayıram. Bu da, yaşadığım bu mühit haqqında kifayyət qədər məlumatım və o cümlədən təcrübəm olduğunu göstərir. Amma buna baxmayaraq başa düşmədiyim bir mövzu var idi, nə üçün kitablar az oxunur? Bizdə bir söz var, dinimə söyən müsəlman olsa... Mənim ölkəmdə də kitab oxuyan nəfər sayısı azdı amma Azərbaycanda bu dəhşət vəziyyətdədi. Bunu başa düşmürdüm. Hərdən bir görürdüm, kitabxanasında özü də şəxsi kitabxanasında minlərlə kitabı olan və hammısını oxuyan oxucular da var. Köhnə kitabların tirajları 10 min, 50 min... İndikilər 200 dənə, 300 dənə... Yazıb artıqmaq olar.

İndi başa düşürəm! Bu gün yaşadığım təcrübədən sonra artıq bunu başa düşürəm.

***

Demək olar ki son 1 ildi Bakıda Göytürk dilində kurslar təşkil edirəm. Bu kurslarda qədim Orxon

Yenisey abidələrində işlədilən əlifbanı, dövrün dilini və tarixini danışıram. Maraq və tələb çox olduğuna görə indiyə kimi 3 dəfə kurs təşkil etdim. Kursu bitirib sertifikat alan tələbələrdən bəziləri bununla kifayyətlənmədi və davam etmək, daha irəli səviyyəyə getmək istədiklərini bildirdilər. Onda biz də bir qrub yaratdıq: Tərcümə Qrupu. Deməli bu qrup qədim dilimizdə yazılan mətnləri çağdaş Azərbaycan dilinə tərcümə işləri ilə maraqlanacaq idi. Maraqlandı, bacardı da!

Hal-hazırda IX əsrdə yazılmış qədim Uyğur dilində olan Irk Bitigi, Azərbaycan türkcəsində tərcümə etdik və çapa vərib nəşr etdirdik. Irk Bitig, Orxon Yenisey hərfləri (damğaları) ilə kağıza yazılmış və mövcudluğunu bildiyimiz yeganə kitabdır. Bu cəhətdən önəmlidir. İndiyə kimi bir çox araşdırmacı bunun haqqında kitab yazıb amma Azərbaycanda ayrıca bir kitab formasında ilk dəfədir buraxılır. 90-cı illərdə Əlisa Şükürlü, Rəcəbov kimi ziyalıların kitablarında özündən söz etdirse də, hər bir hissənin ayrılıqda araşdırılması və haqqında yazı yazılması birinci dəfədir bizim tərəfimizdən edildi.

***

Türkiyədə mən sadəcə olaraq kitabımı yazmaqla maraqlanıram. Burda dağıdılması, paylanması və satışının izlənməsi də yazıçının boynundadı. Ona görə mən də bu gün, yanıma bir dostumu alaraq kitabçıları, kitab evlərini bir-bir dolaşdım. Salam! Satışa kitab buraxmaq istəyirdik sözü ilə giriş edir, kitab haqqında ümumi məlumat verirdim. Məsul şəxslər də əllərinə alır, bir o yana, bir bu yana vərəqləyib tez qayıdırdılar. Hərəsi bir söz dedi.

+ Biz kitab götürmürük. Belə bir kitabı götürə bilmərik.

- Onsuz da heç kim alası deyil.

+ Biz sentyabra kimi kitab götürməmə qərarı almışıq.

- Onda sentyabrın neçəsi gəlim?

+ (Üzümə baxır bir müddət) Hımmm... Yəqin 1-indən başlayar...

+ Bu nədi belə?

- Dilçilik ilə bağlı bir kitabdı. Qədim Uyğur dilinin tərcüməsidi.

+ Bu samizdata oxşayır. Mən bunu götürə bilmərəm.

- Sadəcə olaraq dildən bəhs edir.

+ (Barmağı ilə orijinal mətni göstərir) Sabahları dövlət tərəfindən soruşsalar ki bu nə cümlədi, mən hardan bilim?

***

Artıq deyə bilərəm ki, Azərbaycanın oxucu problemi olduğu kimi, bir də satıcı problemi var. Mən, bu boyda Bakıda cəmi iki kitabçıya kitab verə bildim. 4 milyon əhalisi olan şəhərdə, kitab evlərinə cəmi 10 kitab paylaya bildim. Hərflərlə yazıram: ON.

III-cü GÖYTÜRK DİLİ KURSU DA BİTDİ

Yanvar ayından indiyə kimi davam etdiyimiz Göytürk dili kurslarında, III mərhələyi də uğurla başa çatdırmış olmağın sevincini yaşayırıq.

Həm qədim əlifbamız olan Orxon – Yenisey abidələrində işlədilən Türk damğalarını öyrənir, həm də qədim dilimizdəki sözlərin qrammatik formaları üzərində çalışırıq. Tələbələr demək olar ki, qısa müddət ərzində hər ikisini də öyrəndi. Biz də bu uğuru, öz aramızda qeyd etmək istədik və keçən həftə qutladıq.

Kurs iştirakçılarına sertifikatlar verməzdən əvvəl, üzərinə öz əlifbamız, deməli Türk damğaları ilə yazılmış “Göytürk Dili Kursu 2013” yazan tortu kəsdik. İştirakçılardan bəziləri ürək sözlərini dedi və axırda sertifikatlar verildi.

Tədbirimizdə belkə də dünyada birinci dəfə olan hadisələr də baş verdi. Dəqiq bilmirik, belkə də dünyanın hansısa ücqar bir ərazisində, bizdən əvvəl bu işləri görənlər olub amma biz yenə də bununla özümüzü sevindiririk. Söhbət, üzərində Göytürk dilində yazı yazan tortdan və yenə üzərində Göytürk dilində yazı yazan sertifikatlardan gedir.

Kursumuzla bağlı ümumi statistika da verim: Bu il, 3 dəfə tərtib olunan kurslara cəmi 196 nəfər müraciət etdi. Bunlardan 38-i qeydiyyatdan keçdi və 23-ü də axıra kimi bütün dərslərə gəlib bitirmə bəlgəsi (sertifikat) almağa haq qazandı.

Bu semestr hardasa bitdi və mən başqa dərs deməyəcəyəm. Gələn semestr ilində, tələb olarsa yenə sevə-sevə dərs deyəcəyimin sözünü verirəm. Kurslarla bağlı ətraflı məlumat almaq istəyənlər üçün ünvan və əlaqə nömrəsi: Nizami küç. 103 Bakı. Telefon: 012 5983231

***

III-cü Göytürk Dili Kursu

Bu il Azərbaycanda ilk dəfə Türkologiya elminin inkişafında yenilik baş verdi. 2013 –cü ilin yanvarından başlayaraq “Türkəm Dərsanəsi” nin dəstəyi və Türkiyənin Iğdır şəhərindən gəlmiş, Göybəy Uluç müəllimin şəxsi təşəbbüsü ilə ödənişsiz “Göytürk dil kursları” başlandı. Həmin ilin may ayına qədər fasilələrlə 3 dəfə kurs təşkil olundu. Kursumuzun məqsədi, gənc nəslə ata –babalarımızın bizə miras qoyduğu “Orxon -Yenisey” əlifbasını öyrətmək idi. Bildiyimiz kimi, türklər Orxon –Yenisey abidələri və onların yerləşdiyi ərazilərdə, V –VIII əsrlərdə yüksək sənət və mədəniyyət yaratmışlar. Bu abdələrdə nə yazıldığını, atalarımızın bizə nələri nəsihət etdiyini, onların həyat tərzini, dünyagörüşünü, dini inanclarını, həyat və ölüm haqqındakı düşüncələrini, döyüşlərini, fəthlərini, dostunlarına sevgilərini, düşmənə nifrətlərini biz bu qədim əlifbanın sayəsində öyrənərək bilərik. Orxon -Yenisey əlifbası ilə yazılmış abidələrin çoxu Göytürk dövlətinin hökmdarları dövründə yazıldığı üçün əlifbamızı öyrədən kursumuzun adı şərti olaraq “Göytürk dil kursu” adlanmışdır. Bu əlifba Dövlət Universitetlərimizin Filologiya fakültələrində tədris olunsa da, ilk dəfə olaraq kursumuz bu sahədə oxumayan və çalışmayan gənclərimizi öyrətməyə, onları bir amal uğrunda birləşdirməyə yönəlmiş oldu. 

Kursumuza 196 nəfər baş vurmuş, 38 nəfəri qeydiyyatdan keçmiş və 23 nəfəri kursu uğurla başa vurmuş oldu. İştirakçılarımız 6 dərsə hərfləri öyrənmə bacarığına yiyələndilər. Kursun sonunda isə onların biliyi imtahanla yoxlanıldı və keçənələrə sertifikatlar verildi.

Təbii ki, bizim çalışmamız bununla kifayətlənmədi. Kursun iştirakçılarının bir qismi ilə bir qrup yaradaraq, Orxon –Yenisey əlifbası ilə yazılmış bir abidəmizi –Irk Bitig abidəsini oxuyub tərcümə etməyə çalışdıq. Irk Bitig daha öncə bir neçə dəfə, dəyərli türkoloqlarımız Hüseyn Namiq Orxun, Tələt Təkin tərəfindən türk dilinə və Əlisa Şükürlü tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunsa da, bizim çalışmamızla yenidən tələbələr tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olundu. Beləliklə, biz bununla həm qədim uyğur türkçəsi ilə yazılmış bir əsəri tanıdıq, həm də Azərbaycan dilçiliyinə yeni bir əsər qazandırmış olduq.
Beləliklə, kursumuz uğurla başa çatdı. İsmayılbəy Qaspıralının da dediyi kimi “Dildə, fikirdə, işdə birlik” devizini əlimizdə rəhbər tutaraq çalışmalarımızın davamı arzusu ilə...

Dilbər Vətən qızı

EBRU – DALĞIR SÖZÜNÜN MƏNBƏYİ

Ebru sənətinin haçan və kim tərəfindən tapıldığı dəqiq məlum olmadığına üçün, onun söz mənbəyi də bir o qədər qaranlıq qalır. Türküstanda Çağatay türkcəsində əbrə (ابره) olaraq adlandırılan bu sənət, Böyük ipək yolu ilə İrana keçir və bu yerdə də əbri (ابری) kimi tələffuz edilməyə başlanır. Fars dilində bulud mənasına gələn bu söz, həmin sənətdə icra olunan şəkillərin buluda oxşamasına baxılaraq əsaslandırıla bilər. Yenə Osmanlılar da əbri sözünü mənimsəyir və tələffuzunda bir balaca dəyişiklik keçirtərək ebru kimi formalaşdırırlar.

Ebru sözünün Türk mənşəli olması mübahisəli bir mövzudur. Çünki sözün ilk halı Sanskrit dilindəki abhrá अभ्र (yağış buludu) ilə örtüşür¹. Abhra sözündəki saitlərin incəlib əbrə olması və Çağatay dilində işlənməsi yüksək ehtimaldır. Sanskrit dili ilə eyni mənbədən gələn Fars dilindəki abr أبر (bulud) sözü və abrī أبرى (bulud kimi, dalğalı) sözləri də bunu təsdiqləyir. Qaş mənasına gələn Fars dilindəki ebru sözünün sadəcə omonim olduğunu da qeyd edim. Hətta məcbur etməliyəm ki, bəziləri qaş sözünə mənbə verirlər ve ingilis dilindəki eyebrow (oxunuşu: eybru) ilə də ortaq sayırlar. Həmin söz ərəb dilində də حاجب العين hacib-ul eyn deməli göz çadırı, göz örtüyü kimi qədir və bu sözlər omonimlikdən başqa bir şey deyillərdir.

Ebru sözünə gətirilən başqa izahlardan yazmağa davam edirəm. Məsələn izahlardan biri də odur ki, ab-ı ru deməli su yüzü.² Ab sözünün su mənasına gəldiyi aydın olsa da, söz sonundakı ru-nun mənbəyi qaranlıq qalır.

Hasanbəy Hadinin izahına görə isə³, eb sözünün yap (< yapmaq, örtmek, bürkütmek) ilə əlaqəsi var və ebrü < ebrük < yeprük < yapruq (bulutlu, bürkütlü) kimi formalaşıb.

***

Filolojik, deməli dilçilik sahasindən bir neçə məlumat verəndən sonra, ebru sözünə qayıdacağam.

Hal-hazırda işlətdiyimiz /v/ səsi, sonradan törəmə bir səsdir və qədim forması /b/ səsidir. Ona görə bu günlərdə işlətdiyimiz bir sıra sözlər, qədimdə /b/ səsi ilə işlədilirdi. Məsələn, ab > av > ov ya da bergü > vergü > vergi kimi sözleri artıqmaq olar. Bu qaydaya əsasən deyə bilərik ki, ev sözü sözü də qədimdə eb kimi kimi işlənirdi.

Ebru sözünə qayıdaq. Tutalım ki, ebru sözü bizim sözümüzdü, onda ebru sözünün bu günləri efru hətta səs bənzəşməsindən efri kimi işlədilməsi lazım idi. Çünki öbkə sözü əvvəl övkə sonra da öfkə kimi formalaşdığına görə, ebru sözünün də eyni yolu getməsi gözlənilməlidir. Dilimizdə bir səs çevrilməsi də buna əsaslanır, b>v>f. Anadilimizdə istisna vəziyyət hardasa heç olmadığına görə, uzaq başı evru olması lazım idi amma, deyil. Orxon abidələrinin yazıldığı vaxtda /b/ səsi vardı, o cümlədən Mahmud Qaşqarinin Divanı Lüğətit Türk kitabında⁴ da va وا sözündən başqa /v/ ilə başlayan sözü yoxdur və /v/ səsinin ilk nümunələrini 1500-cü illərdəki Osmanlıca əsərlərdə görürük. Bütün bunlara baxaraq deyə bilərəm ki, ebru sənətinin ilk yarandığı dövrdə, deməli IX-X əsrlərdə ebrə sözü ancaq ev ilə əlaqəli nəsə bir şeyi ifadə edə bilər. Ev sözünün də sənət ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu baxımdan ebru sözü Türk dilinə ait deyildir.

Sözün Türk dilinə ait olmaması, onu bir başa başqa millətdən öyrəndiyimiz mənasına gəlmir. Nəyin ki, qədim vaxtdan, indiki dövrdə belə, yeni nəsə bir şey tapanda, ona bir başa xarici dillərdəki sözlərdən ad düzəldirik. Bu baxımdan, həmin sənəti kimin taptıdığı qeyri-müəyyən olsa da, dədə-babalarımızın yaşadığı ərazilərdə yarandığını bilirik. Ehtimal ki, ərəb-fars təsirinin həddindən artıq səviyyədə yüksək olduğu dövrdə, yeni yaranan bu sənətə, dəbdə olan xarici dildən söz götürülərək ad düzəldilib.

***

Türkiyənin Amasya və Tokat şəhərlərində işlədilən və Türk Dil Qurumunun Dərləmə Sözlüyünün 4-cü cildində yazan dalğır sözündən də yazacağam.

Dalğır, rəng dalğalanması nəticəsinda yaranan parlaqlığı ifadə edən sözdür. Türkiyə türkcəsində işlədilən hare və meneviş sözlərilə də anlamdaşdır. Hare, dalğalanmış kimi görsənən parlaq xətləri ifadə edir. Meneviş də, su üstündə yaranan dalğalı rəngləri izahda işlədilən sözdür.

Hare sözü, səs ahenginə uyğun düşmədiyindən öz dilimizdən deyil. Anadilimizdə /m/ səsilə başlayan (mən, min xaric olmaqla) bütün sözlər yaddır ve meneviş sözü də beləliklə bizə ait olmur. Anlamdaş bu üç sözdən geriyə dalğır sözü qalır və bu söz, dalğa sözünün də mənbəyi olan dal- (sallamaq, çalxalamaq, çırpmaq) felinə qoşulan +gUr şəkilçisilə yaranmışdır.

***

Türkiyəli gənc bir ebru həvəskarı olaraq mən, 2010 ilindən bəri dalğır sözünü işlədirəm. Əgər bu sənət mənim isə, əgər bu sənət dədə-babalarım tərəfindən yaradılıbsa, onda mən də öz dilimdən bir söz ilə bunu çağırmalı, adlamalıyam deyə düşündüm.

Dalğır sözü, mənasına baxanda Fars dilindəki bulud kimi mənasına gələn ebri sözündən daha yaxşı izah edir sənəti. Arxivçiliyimiz pis olduğuna görə, dəqiq bilmirik. Belkə də Tokat və Amasiya şəhərlərində elə bir başa ebru sənəti üçün dalğır adı yaranıb. Ehtimaldır.

___________________________________

1http://www.nisanyansozluk.com/?k=ebru

2http://www.evdose.com/tur/hobi/hob0035.html

3http://turkcesivarken.com/yazismalik/index.php?topic=2811.0

4http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/sozluk/?kelime=va&kategori=dltbul&hng=ltn&ayn=bas

II GÖYTÜRK DİLİ KURSU DA BAŞA ÇATDI

2011 ilindən indiyə kimi Türk damğalarının (hərflərinin) öyrədilməsi üçün kurs açır, yığcam təhsil üçün səy göstərirəm. İlk kursumu 2011 ilində İgdır şəhərində uşaqlara keçdim. Burdakı təcrübələrimi gündəliyimə yazıb, hansı hərflərin necə öyrədilməsi gərəkdiyini, hansı hərflərin çətin olduğunu bir-bir müəyyənləşdirəndən sonra, öz hərflərimizin, deməli Orxon-Yenisey damğalarının öyrənmə prosesindəki tətbiq üsullarını dəqiqləşdirdim. 2012 ilinin axırlarında isə, Bakıda yerləşən Türkəm Dərsanəsinin yaratdığı imkan ilə Göytürk dilində kurs keçməyə başladıq. Beləliklə Azerbaycanda birinci, öz həsabıma isə II-ci Göytürk dili kurslarına başlamış oldum. 

II-ci Göytürk dili kursunu bitirən tələbələrdən bəziləri

Yanvar ayının axırlarında imtahana girən kurs iştirakçıları ilk sertifikatlarını alanda, konkret iş gördüyümüzü sübut etdilər. Ona görə II kursumuza maraq daha çox oldu. İlk kursumuza 90 qədər nəfər baş çekmişkən, II-ci kursumuzda bu say 190-a qədər qalxdı. Bunlardan 40-ı qəydiyyatdan keçdi və axırda 27-si başa çatdırdı.

Bakıdakı I-ci kursu bitirənlər arasından istəkli olan bir qrub, Göytürk dilini daha dərin öyrənmək istədiklərini dedi. Beləliklə bu qrub ilə Irk Bitig üzərinə kökləndik və hal-hazırda Irk Bitig (Qədim Uyğur dilində yazılmış fal kitabı) Azərbaycan dilinə, latin qrafikasında tərcümə olunur.

Türküstan qəzetində çıxan xəbərimiz.

II-ci kursdakı bir proyektim də, kursu başdan ayağa kamera ilə çəkmək və internetdə virtual dərs kimi yayımlamaq. Bu da uğurla alındı və bu gün internetdə 5 dərslik kurs görüntülərini izləyərək Göytürk dilini öyrənə bilərsiniz.

07.03.2013 tarixindəki imtahan ilə, II-ci kursu da başa çatdırmış olduq. İmtahanın birinci sualı, Irk Bitig'deki ırklardan biri idi və tələbələr 3 həftəlik kurs almalarına baxmayaraq açıq-aydın tərcüməni edə bildilər.

Bakıdakı III-cü kursu açma fikrimiz də var. Bunu ilkyaz bayramından (novruzdan) sonra, deməli 25.03.2013 tarixində başlatmaq istəyirik. İştirak etmək istəyənlər aşağıdakı nömrələrdən əlaqə saxlaya bilər və ya bir başa kursumuza gəlib qəydiyyatdan keçə bilər. Kurslarımız ödənişsiz olduğunu da xatırlatmaqda fayda var.

Türkəm Dərsanəsinin ünvanı: Nizami küçəsi 103 (Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrının yanı), Telefon: (012) 5983231

ANADİLİMİZDƏKİ MƏNTİQİ SƏHV

Belə bir məktub aldım:

Hörmətli Göybəy müəllim! Sizə bir sualım var. Xala oğlum mənə belə bir məntiqi səhv tapdığını dedi. Məncə bunun düzgün bir açıqlaması olar. Dediyinə görə, "heç kim məktəbə gəlmədi" cümləsində heç kimin məktəbə gəlməməsi, yəni hamının məktəbə gəldiyini bildirir. Deməli iki mənfi söz, bir müsbətə çevrilir. Həmdə ki, bu, riyazi bir sübutdur. Əslində haqsız da sayılmaz. Sonra da bunu dedi: "İngilis dilində bunlar daha aydındı, everyone, noone, anyone..." Özü nə qədər inkar etsə də, bir ingiliscə həyranlığı var. Mən də anadilimizin çox gözəl bir dil olduğunu və çox vaxtları bəzi sözlərin əsrarəngiz olduğunu fikirləşirəm. Nə isə... Mənə görə, "kimsə"nin mənasından əsaslanan üç mənfilik ola bilər. Buna bir açıqlıq getirə bilərsinizsə, sevinərəm.

***

"Heç" sözü Fars dilindəndir və dəqiq mənası "boş" deməkdir. İşlədilmə sıxlığından dolayı, mənası genişlənmişdir ancaq, özlüyündə həmişə "boş" mənasını daşıyır.

"Kim + isə : kimsə"

Bu söz də belə əmələ gəlmişdir. "İstənilən biri" mənasını daşıyır. "Biri var, ancaq kim olduğu qeyri-müəyyəndir" kimi bir deyimin daşlaşmış formasıdır deyə bilərik.

"Heç kim" yaxud "heç kimsə" deyəndə, əslində "boş/olmayan/yox kim" demiş oluruq. Hetta "sıfır adam/nəfər" mənasına gəlir.

"Heç kim məktəbə gəlmədi"
"Sıfır adam məktəbə gəlmədi"

Sıfır adam/nəfər məktəbə gəlməyibsə, deməli hamı məktəbdədir, gəlib. Bu da açıqca məntiqi səhvdir. Xalaoğlu düzünü deyir.

***

Bu səhv anadilimizdə var, inkar etmirəm. Xarici təsirə görə var. "Heç" sözü anadilimizdən olsa idi, bunu bir əskiklik, bir zeiflik olaraq görərdik, amma bu, xarici təsir ucbatından olduğuna görə, qəbul etmirəm. Gün gələr, bu səhvi də dilimizdən iraq edərik. Necə ki, yad sözləri dilimizdən çıxarma cəhdini göstəririk, bu da belə. Dilin stabilliyi üçün bu gərəklidir.

Buna oxşayan bir başqa söz də, "əgər"dir. Əgərin gördüyü işi, onsuz da bizim +sA şəkilçimiz görür.

"Əgər o, bunu edərsə, mən də bunu edərəm" kimi bir sözləmdə (cümlədə) "əgər" sözünün işlədilməsi, gərəksizdir. O olmadan da şəkilçimiz öz işini görür. Fars dilindən bir gərəksiz söz daha: əgər.

"Heç" sözünü əvəzləyəcək yeni bir sözə gərək yoxdur. Necə ki, "əgər" sözü gərəksizdirsə, "heç" sözü də o qədər gərəksizdir və bir başa işlədilməmələri gərəkdir. Başqa cür, məntiqi səhvi düzəltməyin yolu yoxdur. "Var" deyən olsa, öyrənmək istəyərəm.

GÖYTÜRK DİLİ KURSUNDA İLK SERTİFİKATLAR VERİLDİ

08.01.2013-cü ildən başlayaraq Türkəm Dərsanəsində keçirilən Göytürk dili (Orxon-Yenisey əlifbası) kursu axıra çatmış və kurs iştirakçıları 29.01.2013 tarixində yazılı imtahan verərək sertifikat almağa haq qazanmışlardır.

Üç həftəlik tədrisdən sonra, kursda iştirak edən hər bir tələbə, qədim əlyazmalarımızı oxumağı öyrənmiş və həmin əlifbadan istifadə edərək gündəlik mətinləri yazma bacarığı qazanmışdır.

Göytürk dilində kurs, özəl qurumlarda birinci dəfədir ki, verilir. Bu baxımdan müvəffəqiyyətlə bitirilməsi, onun öz uğurunu göstərir.

Kursun müəllimi Göybəy Uluç bildirir ki, “Hal-hazırda tapılan qədim əlyazmalarımızın 20%-ı oxunub və nəticələndirilib. Geriyə qalan 80% mətin isə oxunmağı və araşdırılmağı gözləyir. Əlyazmalarımız ümumiyyətlə Almanyadakı Berlin və İngiltərədəki London muzeyində saxlanılır. Qədim Türk tarixilə kifayyət qədər maraqlanılmadığına, daha doğrusu X əsrdən geriyə gedilmədiyinə görə bunları araşdıranlar da olmur. Ona görə mən, Azərbaycanlı soydaşlarıma səslənirəm ki, gəlin öz qədim əlyazmalarımızı oxuyaq, onların hər birini nəticələndirək. Mən oxumasam, siz oxumasanız, bəs kim oxuyacaq? Oxunanları da xaricilər oxuyub. Bu haraya kimi davam edəcək?

Kursu birinci dəfə açmaq istəyəndə, müraciət edənlərin sayı xəyli çox oldu amma bunların sadəcə olaraq 30%-ı dərslərə iştirak etdi. Bu normal saydı. Elmi statiskakaya görə, iş görənlərin faizi, ümumiyyətlə həmişə 30% olur. Amma kursu uğurla başa çatdırdığımıza və konkret iş gördüyümüzə görə, bu işi bacara bildiyimizi sübut etdik və sonrakı dərslərə daha çox iştirakçının gələcəyini gözləyirik. İndi 11 nəfər sertifikat almışsa, bu sayın gələcək dəfə 30-a qalxacağını ümid edirəm.

İştirak edənlərin hamısı demək olar ki, əlyazmalarımız üstündə araşdırma aparacaq bacarığı qazandılar. Bundan sonra kursun ikinci mərhələsi olacaq və sertifikat alan dostlarımızla birlikdə oxunmayan, araşdırılmayan əlyazmalar üstündə araşdırmalar aparacağıq.”

Türkəm Dərsanəsinin müdiri Elnur Manafov bildirir ki, “Fevral ayının 11-ində yeni dərslər başlayacaq və dərslərə iştirak etmək istəyənlər əvvəlcədən qeydiyyatdan keçməlidirlər. Xatırladaq ki, kurs ödənişsizdir və kursdakı dərs materialları dərsanəmiz tərəfindən təmin olunur.”

Türkəm Dərsanəsinin ünvanı: Nizami küçəsi 103 (Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrının yanı), Telefon: (012) 5983231

BAKIDA GÖYTÜRK DİLİNDƏ KURS

8 Yanvar 2013-dən bu yana Bakıda yerləşən Türkəm Dərsanəsində Göytürk dili (Orxon-Yenisey əlifbası) kursu keçilir. Hal-hazırda 14 tələbənin iştirak etdiyi kurs ödənişsizdir və yaradılacaq yeni qrub üçün müraciətlər davam edir.

Universitetlərin Türkologiya sahəsində ixtisas görənlərə Göytürk dili dərsi keçilsə də, bu üzdən (sethi) olur və həmin mövzunun dərinliyinə gedilmir. Özəl qurumlarda isə bu, birinci dəfə görülən iş kimi fərqlənir. Bu kursun açılması ilə, qədim tariximizi daha dərindən öyrənmək istəyənlərə fürsət yaranır. Çünki, Orxon-Yenisey əlifası ilə yazılan Orxon Abidələri, öz dövrünün bütün siyasi hadisələrini, müharibələrini, qonşu dövlətlərlə olan əlaqələrini, o cümlədən Türk tarixini, dövlət başçısının (Gültəkin Xaqanın) öz əl yazmasından ibarətdir.

Kursda Göytürk əlifbası ilə yanaşı, həmin əlifba ilə yazılan mətnlər üstündə praktika keçilir, sözlərin mənbəyi haqqında filolojik məlumatlar da verilir. Dərsləri, Türkiyədəki Türk Dil Qurumunun buraxdığı Türk Dili dərgisinin yazarı və Göytürkcə Araşdırmaları kitabının müəllifi Gökbey Uluç aparır. Dərs qeydləri və Göytürk dililə bağlı məqalələr kurs tərəfindən təmin edilir. 12 saatlıq kursun (1 aylıq dərs proqramının) sonunda, kursu müvəffəqiyyətlə bitirənlər sertifikat alır və yenə istədikləri təqdirdə, Türkəm Dərsanəsinin dil kurslarından (rus, ingiliz, alman, fransız...) birindən ödənişsiz dərs götürə bilir.

Türkəm Dərsanəsinin ünvanı: Nizami küçəsi 103 (Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrının yanı), Telefon: (012) 5983231

Türküstan qəzetəsində çıxan xəbərin özü:

TÜRK DİLİNƏ XİDMƏD EDƏN ERMƏNİLƏR

"Markist ədəbiyyat quramcılarına görə roman, bir ədəbiyyat növü olaraq, sənayələşmədən sonra fərdi hala çevrilən kapitalist burjua mədəniyyətinin özünü ifadə şəkli olaraq Avropada yaranmışdır. Osmanlı toplumu, buna oxşayan iqtisadi bir proses yaşamadığına görə, Türk ədəbiyyatı da belə bir özünü ifadə mədəniyyəti əmələ gətirə bilməmişdir." - Murad Bəlgə, Ədəbiyyat Üstünə Yazılar

Bu, o deməkdir ki, Türk ədəbiyyatında roman, idxal edilmişdir. 

İlk Türk dilində romanın, Şəmsəddin Saminin yazdığı Taaşşuk-ı Talat və Fitnat (1872) olduğu deyilsə də, əslində burda söz oyunu oynanır, gerçək gizlədilir. Düzdü, ilk roman Şəmsəddin Samiyə aiddir amma, Osmanlı əlifbasında yazılan ilk roman kimi ona aiddir. Halbuki, 1851-ci ildə, Erməni əlifbası ilə Vartan Paşa tərəfindən qələmə alınan Akabi Hekayəsi, Türk dilində yazılan ilk romandır.

Əlifbadan asılı olmayaraq, həmin roman Türk dilində yazılıb. Əgər Erməni əlifbasıdır deyə Türk dilindən mətn hesab olunmursa, onda Ərəb mənşəli Osmanlı əlifbası ilə yazılanlar da Türk dilində hesab olunmamalıdır. O cümlədən, Latin mənşəli olan və hal-hazırda istifadə etdiyimiz əlifba ilə yazılanlar da Türk dilində hesab olunmamalıdır.

***

Sözlərin Soyağacı ilə Türk dilindəki sözlərin mənbəyini yazaraq etimologiya lüğəti (kökən/mənbə sözlüyü) yaradan Sevan Nişanyandan da yazacağam.

Adlarının önünə "prof" yazmaqdan ləzzət alan ziyalılarımızın, bu adama baxıb utandıqlarını sanmıram. Tuncər Gülənsoy təkcə bu acını çəkdiyinə görə oturub kökən sözlüyü yazdı. Bəs indiyə qədər dilçilərimiz hara idi?

Oxuçulardan biri Nişanyana məktub yazır, "Siz Ermənisiniz. Türk dilindən sizə nə? Gedin öz dilinizlə maraqlanın". Ona görə yazır ki, Nişanyan hərdən bir Türk dilinə ilişir, elmdən qırağa çıxır. Nişanyan da belə yazır, "Türk dilini Kürtlərdən sonra ən yaxşı bilən millət Ermənilərdi. Türklər öz dillərilə maraqlanmır, Kürtlərin də vəcinə deyil".

"Yenə də, Sevan Nişanyan Türk dilinə xidməd edir. O, dilə ilişmək istəsə də, bizim görmədiyimiz, fikir vermədiyimiz balaca detalları, təfərrüatları da görür. Görməklə kifayyətlənmir, bir də gətirib bizim gözümüzə soxur." - Oxtay Doğangün

***

Aqop Martayandan da yazaraq sözlərimi bitirmək istəyirəm. Nam-ı digər, Aqop Dilaçar.

Mustafa Kamala, Atatürk soyadını təklif edən adamdan danışıram. Türk dilinə xidmədlərinə görə, Atatürk tərəfindən vəzifə verilərək Türk Dil Qurumuna baş mütəxəssis kimi 45 il başçılıq etmişdir. Dildəki sözlərin mənbəyini yaxşı bildiyinə görə yenə Atatürk tərəfindən Dilaçar soyadı təklif edilmiş, bundan sonra da o, Aqop Dilaçar kimi əsərlərdə adını dəyişdirmiş, belə tanınmışdır.

Millətçilərin reaksiyasına görə, onun adı daha çox A. Dilaçar kimi yazılır və Erməni olduğu gizlədilir.

***

Hal-hazırda üç nəfərdən örnək gətirdim. Erməni əlifbası ilə nəşr olunan dərgilərdən, jurnallardan yazmadım belə. Kitabların adını çəkmədim. Duyğusal olmağın heç bir mənası yoxdur. Bu bir həqiqətdir ki, Ermənilər Türk dilinə xidməd edib. İndiki vəziyyətimizə görə bunu yox saymaq, ancaq bizim aciz olduğumuzu göstərər. Hələ, dilimizə zərər verdiklərini fikirləşmək, bunun ola biləcəyinə inanmaq...

ÖZGƏ BİR DİLİ ÖYRƏNMƏK, LƏHÇƏ ÖYRƏNMƏKDƏN ASANDIR

Xaricdə təhsil almağı düşünən türkiyəli tələbələr, seçimlərini Türk soylu ölkələrdən yana edəndə, ümumi olaraq belə qərara gəlirlər:

Gedəcəkləri yerdə danışılan dil, Türkiyə Türkcəsinə çox yaxın olacaq və dolayısı ilə çətinlik çəkilməyəcək.

Bu düşüncədə olanlarınsa, birinci seçdikləri ölkə Azərbaycan olur.

***

Çox rahat deyə və yaza bilərəm ki, özgə bir dili öyrənmək, ləhçə öyrənməkdən daha asandır. Tam tərsinin olmasını gözləyirik amma, həqiqətdə bu belədir.

Mən, ləhçə deyəndə rayondan rayona deyil, ölkədən ölkəyə fərqlənən dilimizdən söhbət aparıram. Bəzi dilçilər Türk dilləri adlandırsa da, mən özbəklərin danışığını Türk ləhçəsi kimi hesab edirəm.

Azərbaycanlılar, əvvəl türkiyəlilərin sürətli danışdığını deyirlər. Elə eyni sözü də türkiyəlilər azərbaycanlılara deyir. İkisi birdən türkmənlərə `çox pəltək danışırsınız` deyir. Üçü birdən özbəklərə `səsi çox yuvarlayırsınız` sözünü işlətməkdə geri qalmırlar.

Yazıb artıqmaq olar amma, onu demək istəyirəm ki, sözlərimiz bir olsa da, intonasiyadakı fərqlənmədən ötrü, bir-birimizi bəyənmirik. Elə həqiqətən bəyənmirik. Dil mövzusunda elmiliyi yox, duyğusallığı seçirik.

Özgə dillərin özünə aid qayda-qanunları olur. Amma bu sözü, ləhçələrdə işlətmək olmur. Qaydalar olduğu kimi eynidir. Özbək türkcəsindəki hansı qanun, Azərbaycan türkcəsindən fərqlənir?

Azərbaycandakı türkiyəlilərin Azərbaycan türkcəsi danışmasından, Türkiyədəki azərbaycanlıların Türkiyə türkcəsində danışmasından, İrandakı türklərin İstanbul türkcəsi danışmasından, ya da özbəkistanlıların Türkmən türkcəsində danışmasında yaranan fərqli intonasiyadan qıraq, öz ləhçələrindəki sözləri də cümlələrinə qoşmalarından, həmin çətinliyi başa düşmək o qədər də çətin deyildir.

başa düşüyorum
abi, kırakta saklar mısın?
haraya gidiyoz

Belə cümlələri artıqmaq olar. Həm türkiyəlilər üçün, həm də azərbaycanlı türklər üçün.

Diqqətinizi cəlb etmək istədiyim şey, söz köklərinin dəyişdirildiyi, əklərin (şəkilçilərinsə) dəyişdirilmədiyidir. `Başa düşmək` felini olduğu kimi istifadə edir amma, indiki zaman şəkilçinə gələndə, öz ləhçəsindən istifadə edir. Bu, başqa ləhçədən istifadə etmək istəyən hər bir danışan üçün keçərlidir. Onda belə çıxır ki, əklərə olan münasibət ilə, sözlərə olan münasibət tamam başqadı. Və axırda bu qərara gəlinir ki, özgə bir dili öyrənmək, ləhçə öyrənməkdən daha asandır.

MAKYAJLI ŞƏHƏR BAKI

Üz yazmaq deyəndə nə başa düşürsünüz?

Bu deyim, Türkiyədə nadir hallarda işlədilən və üzünü maskalamaq, makyaj etmək mənalarına gələn sözdür. Kənd yerlərində yerlilərin öz aralarında qurduqları balaca teatr oyunlarında, sənətçilər(!) üzlərini yazaraq sənətlərini ifa edirlərmiş.(bax: Türk Dil Qurumunun sözlüyü)

***

Barış Mançonun bir mahnısında, alla məni, pulla məni... sözü gedir. Pul, bir bəzək əşyasıdır, bizdəki mənasından uzaqdır. Mən, alla sözündən danışmaq istəyirəm. Allamaq nə deməkdir?

Divanı Lüğatit Türk kitabında اال (al) sözü işlənir və hiylə mənasında izah edilir.

Aldatmaq sözü də bu kökdən gəlir.

Deməli, allamaq deyəndə başa düşürük ki, üzünü boya-bəzəklə hiyləli vəziyyətə salırsan və beləliklə başqasını aldadırsan.

***

Söhbət allamaqdan, makyaj etməkdən getdiyinə görə bir neçə söz də həyatımızdan yazım.

Bir xarici olaraq (siyasi baxımdan mən, Azərbaycanda əcnəbi həsab olunuram), mənim diqqətimi ilk cəlb edən, tikintilərin əntiqə görünüşlü hallarıdır. Bu, həqiqətən də adama ləzzət edir. Şəhərdə gəzəndə, özünü tamam başqa bir aləmdə hiss edirsən. Türkiyənin çoxlu şəhərində oldum, heç birində bu gözəllikdə tikintilər görmədim. Düzü, İstanbulda, Ankarada var ama bu qədər çox və görkəmli deyillər.

Əlbəttə bunlar, mən şəhərə təzə gələn vaxtlar və arxa küçələrdə fırlanmayan zamanlar fikirləşdiyim düşüncələrdi. Binaların içlərinə girəndən, ya da arxa tərəflərindəki vəziyyətini görəndən sonra, həqiqətin heç də belə olmadığını dərk etdim.

Şəhəri başdan ayağa makyajlamaq, kimə, nəyə lazımdır bilmirəm. Bu, mənim həddimə də deyil. Amma yenə də düşünürəm ki, makyaja ayrılan vaxt ilə, həmin tikintini söküb, yenisini tikmək olardı. Bu, sadəcə olaraq mənim duyğusal yanaşmamdır. Yoxsa, nə xərclərini həsablamışam, nə də ki yaranacaq prossesləri düşünmüşəm.

Gənclik metrosunun yanındakı binanın makyajlanması (07.02.2011)

Gənclik metrosunun yanındakı binanın makyajlanması (07.02.2011)

Makyajı bitən bina (25.06.2012)